نشست علمی نقد و بررسی کتاب «قواعد کلامی» برگزار شد
نشست علمی نقد و بررسی کتاب قواعد کلامی، اثر حجت‌الاسلام دکتر محمدحسن قدردان قراملکی، روز چهارشنبه ۸ اسفندماه ۱۴۰۳، در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در قم برگزار شد. این نشست با همکاری گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه و دانشکدگان فارابی قم به صورت حضوری و مجازی برگزار گردید.
در این نشست، نویسنده کتاب به عنوان ارائه‌دهنده و حجج اسلام دکتر محمدتقی سبحانی و دکتر محمد محمدرضایی به عنوان ناقدان علمی حضور داشتند. همچنین، دبیری علمی جلسه بر عهده حجت‌الاسلام محمد کاشی‌زاده بود.
محورهای مطرح‌شده در نشست
در این نشست، ارزیابی محتوایی و روش‌شناختی کتاب قواعد کلامی مورد توجه قرار گرفت. استاد سبحانی در سخنان خود بر اهمیت تدوین قواعد در علم کلام تأکید کرده و برخی چالش‌های موجود در ساختار و روش ارائه قواعد در این اثر را مطرح کرد. وی همچنین بر لزوم تفکیک دقیق‌تر میان قواعد، اصول و مبانی کلامی و توجه بیشتر به ذکر اقوال مختلف متکلمان در باب قواعد تأکید کرد.
از سوی دیگر، دکتر محمدرضایی با تقدیر از تلاش نویسنده در نگارش این کتاب، به برخی نقاط قوت آن اشاره کرد و در عین حال، پیشنهادهایی برای بهبود مطالب و انسجام بیشتر مباحث در چاپ‌های آتی ارائه داد.
نحوه برگزاری و استقبال از نشست
این نشست به صورت حضوری در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی قم و همچنین به‌صورت مجازی از طریق پلتفرم اسکای‌روم برگزار شد. حضور گسترده علاقه‌مندان به مباحث کلامی، اساتید و پژوهشگران حوزه و دانشگاه در این نشست، نشان‌دهنده اهمیت موضوع و جایگاه این اثر در فضای علمی حوزه کلام اسلامی بود.
تأکید استاد سبحانی بر اهمیت نگاه قاعده‌محور در علوم عقلی
استاد سبحانی در این نشست، ضمن تمجید از تلاش مؤلف در نگارش اثری با محوریت قواعد کلامی، بر اهمیت نگاه قاعده‌محور در علوم عقلی تأکید کرد و اظهار داشت که متأسفانه در سنت اسلامی، چه در فلسفه و چه در کلام، به تدوین و تنظیم اصول و قواعد کلی کمتر پرداخته شده است. وی خاطرنشان کرد که علوم عقلی، به‌ویژه فلسفه و کلام، بر قواعد بنیادینی استوارند که درک صحیح آن‌ها می‌تواند فهم بهتر جزئیات و استنتاجات علمی را تسهیل کند. از این رو، پرداختن به قواعد کلامی یک ضرورت علمی است که کتاب حاضر به آن پرداخته است.
ایشان در ادامه، ضمن ارزیابی ساختار کلی کتاب، آن را از جهت تلاش برای قاعده‌نگاری در علم کلام ارزشمند دانست، اما در عین حال به برخی کاستی‌های اثر نیز اشاره نمود و اظهار داشت که لازم است در ویرایش‌های بعدی، دقت بیشتری در تنظیم محتوا و انسجام مباحث صورت گیرد.
انتقاد از شتاب‌زدگی در تدوین کتاب و ناهماهنگی در تعداد قواعد
یکی از نکات مهمی که استاد سبحانی مطرح کرد، وجود برخی ناهماهنگی‌ها و شتاب‌زدگی در تدوین این اثر بود. وی با اشاره به این‌که نمونه‌خوانی دقیق در این کتاب صورت نگرفته، عنوان کرد که در بخش‌های مختلف اثر، آمارهای متفاوتی درباره تعداد قواعد ارائه شده است. به‌طور مثال، در مقدمه ناشر به ۵۹ قاعده اشاره شده، در متن کتاب ۵۷ قاعده ذکر شده، و روی جلد کتاب ۵۶ قاعده نوشته شده است. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده عدم دقت کافی در ویرایش نهایی است که باید در چاپ‌های بعدی اصلاح شود.
ابهام در تعریف قاعده کلامی و عدم تفکیک میان قاعده، اصل و مبانی
از دیگر مواردی که استاد سبحانی مورد تأکید قرار داد، لزوم ارائه تعریف دقیق و روشنی از مفهوم «قاعده کلامی» بود. وی اظهار داشت که در کتاب حاضر، تمایز مشخصی میان قاعده، اصل، و مبانی علمی دیده نمی‌شود. این عدم تفکیک می‌تواند موجب ابهام در درک مطالب و کاربست قواعد در مباحث کلامی شود. وی به این نکته اشاره کرد که قاعده در علم کلام، باید دارای ویژگی‌های مشخصی باشد که از جمله آن‌ها می‌توان به کلیت، امکان استنتاج مسائل جزئی از آن، و کارکرد آن در نظام استدلالی علم کلام اشاره کرد. اما در این کتاب، برخی گزاره‌هایی که به عنوان قاعده ذکر شده‌اند، در واقع بیشتر شبیه مسائل کلامی هستند تا قواعد بنیادین.
استاد سبحانی در ادامه افزود که در برخی موارد، آنچه به عنوان «قاعده» در این کتاب معرفی شده، صرفاً یک اصل فلسفی یا حتی یک نظریه خاص است که در کلام مورد استفاده قرار گرفته است. از این‌رو، ضروری است که در بازنگری این اثر، به مرزبندی دقیق‌تر میان قواعد کلامی، اصول فلسفی، و نظریه‌های الهیاتی پرداخته شود.
عدم انسجام در ساختار تبیین قواعد و فقدان ذکر اقوال مختلف متکلمان
یکی دیگر از نکاتی که استاد سبحانی بر آن تأکید کرد، عدم انسجام در نحوه ارائه و تبیین قواعد بود. وی بیان کرد که در برخی از قواعد، ارائه مطالب با دقت و جزئیات کافی همراه نیست و در بسیاری از موارد، توضیح قاعده به‌سرعت و بدون بررسی عمیق رها شده است. وی به‌عنوان نمونه به «قاعده الواحد» اشاره کرد و گفت که در این قاعده، تنها در حد یک پاراگراف توضیح ارائه شده، درحالی‌که این قاعده یکی از مباحث چالش‌برانگیز در فلسفه و کلام است و دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن وجود دارد که باید در کتاب به آن‌ها پرداخته می‌شد.
استاد سبحانی همچنین به فقدان ذکر اقوال مختلف متکلمان در مورد قواعد اشاره کرد و گفت که یکی از رسالت‌های یک کتاب علمی در حوزه کلام، ارائه دیدگاه‌های مختلف در مورد یک قاعده و بیان استدلال‌های هر یک از آن‌ها است تا مخاطب بتواند با تحلیل و مقایسه، به نتیجه‌ای علمی دست یابد. اما در این کتاب، مؤلف عمدتاً یک دیدگاه خاص را مطرح کرده و تلاش کرده است با استدلال‌هایی از آن دفاع کند، درحالی‌که انتظار می‌رفت این اثر به محل مناقشات و اختلاف‌نظرهای متکلمان در این حوزه نیز بپردازد.
لزوم بازبینی و بهبود روش‌شناسی کتاب در چاپ‌های آینده
استاد سبحانی در بخش پایانی سخنان خود، بر لزوم بازنگری و ویرایش مجدد کتاب تأکید کرد و گفت که اگرچه این اثر گام مهمی در مسیر قاعده‌نگاری در علم کلام محسوب می‌شود، اما برای آنکه به یک منبع علمی مرجع تبدیل شود، نیازمند اصلاحات اساسی است. وی پیشنهاد کرد که در چاپ‌های آینده، علاوه بر دقت در ساختار و انسجام مطالب، به تعریف دقیق‌تر قواعد، ارائه دیدگاه‌های متکلمان مختلف، و تنظیم بهتر روش‌شناسی بحث‌ها توجه بیشتری شود.
پاسخ‌های استاد قدردان قراملکی به نقدها
در پایان این نشست، استاد قدردان قراملکی ضمن تشکر از ناقدان، از نقدهای سازنده استقبال کرد و اظهار داشت که هدف وی از نگارش این اثر، ارائه چارچوبی جدید برای مطالعه علم کلام بر اساس قواعد بوده است. وی همچنین تأکید کرد که بسیاری از موارد مطرح‌شده در این جلسه، در ویرایش‌های آینده کتاب مورد توجه قرار خواهد گرفت تا این اثر به یک مرجع دقیق و جامع در حوزه قواعد کلامی تبدیل شود.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
نشست نقد و بررسی کتاب قواعد کلامی، با ارائه دیدگاه‌های مختلف درباره ساختار، روش‌شناسی، و محتوای این اثر همراه بود. استاد سبحانی با تأکید بر لزوم تعریف دقیق قواعد کلامی، توجه بیشتر به انسجام مطالب، و ذکر اقوال مختلف متکلمان، پیشنهادهایی برای بهبود کتاب ارائه کرد که مورد استقبال مؤلف قرار گرفت. این جلسه با ابراز امیدواری برای ویرایش‌های دقیق‌تر و علمی‌تر این اثر در آینده، به کار خود پایان داد.
در پایان، حجت‌الاسلام دکتر محمدحسن قدردان قراملکی ضمن قدردانی از ناقدان و حاضران، تأکید کرد که نظرات مطرح‌شده در این نشست، به‌ویژه درباره تعریف دقیق قواعد کلامی، بهبود ساختار کتاب و ذکر بیشتر اختلاف‌نظرهای متکلمان، در ویرایش‌های آتی این اثر مورد توجه قرار خواهد گرفت.
نشست نقد و بررسی کتاب قواعد کلامی، با گفت‌وگوهای علمی پربار و ارائه پیشنهادهای ارزشمند برای تقویت محتوای این اثر، به کار خود پایان داد.
