معرفی مقاله “ مساحة العقل في الإلهيّات الوحيانيّة ” به زبان فارسی برای فارسی زبانان
مساحة العقل في الإلهيّات الوحيانيّة: بحث في بعض مشكلات العقل القياسي ومحدوديّاته الذاتيّة
قلمرو عقل در الهیات وحیانی: پژوهشی در برخی مشکلات عقل قیاسی و محدودیت‌های ذاتی آن
نویسنده: محمدتقی سبحانی
عنوان: متفکر و استاد فلسفه و الهیات – پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ایران
منبع: مجله علم المبدأ، شماره یازدهم، پاییز 2024 میلادی / 1446 هجری قمری
صفحات: از صفحه 109 تا 125
منبع عربی: المركز الإسلامي للدراسات الاستراتيجية – بيروت
عنوان مقاله:
“فضای عقل در الهیات وحیانی: پژوهشی در برخی مشکلات عقل قیاسی و محدودیت‌های ذاتی آن”
نویسنده:
محمدتقی سبحانی، متفکر و استاد فلسفه و الهیات در دانشکده علوم و فرهنگ اسلامی برای پژوهش‌ها در ایران.
چکیده مقاله:
این مقاله به بررسی نقش عقل و محدودیت‌های آن در درک حقایق اعتقادی می‌پردازد، با تمرکز بر رابطه بین عقل و وحی. پژوهش حاضر تحقیقات مرتبط با عقل را به سه حوزه اصلی تقسیم می‌کند:
- معرفت وجود (هست‌شناسی):مطالعه ماهیت عقل و حقیقت آن.
- روان‌شناسی (علم النفس):چگونگی درک اطلاعات توسط عقل.
- معرفت‌شناسی (اپیستمولوژی):میزان اعتبار ادراکات عقلی و توانایی عقل در دستیابی به حقایق.
مقاله چهار قاعده اساسی برای درک محدودیت‌های عقل تعیین می‌کند:
- نفی قیاس:عدم امکان اعتبار قیاس منطقی در الهیات.
- عدم امکان شناخت ذات:ناتوانی عقل در درک حقیقت ذات الهی.
- عدم امکان شناخت احاطه‌ای:عدم امکان درک تفصیلی حقایق ربوبی.
- عدم امکان شناخت توصیفی:دشواری توصیف دقیق حقایق الهی.
رابطه بین عقل و وحی:
مقاله توضیح می‌دهد که عقل در سه محور نیازمند هدایت وحی است:
- تنبیه:یادآوری ادراکات اساسی به عقل.
- بیان:توضیح آنچه عقل از درک تفصیلی آن ناتوان است.
- آموزش:ارائه معارفی که فراتر از توانایی‌های ذاتی عقل هستند.
نکات برجسته:
- نویسنده تأکید می‌کند که عقل، با وجود حجیت مستقل، از وحی در دستیابی به معارف دینی بی‌نیاز نیست.
- مقاله به نقد اتکای کامل به عقل در فهم الهیات می‌پردازد و اشاره می‌کند که برخی حقایق تنها از طریق وحی قابل درک هستند.
- مقاله از متون قرآنی و روایات اهل بیت (ع) برای تأکید بر محدودیت عقل و نقش وحی در تکمیل آن استفاده می‌کند.
منابع و مراجع:
مقاله شامل منابع متنوعی از کتاب‌های فلسفی و کلامی اسلامی است، مانند آثار شیخ مفید، کلینی و صدوق، و همچنین منابع معاصر در فلسفه و عرفان.
خلاصه:
مقاله دیدگاهی متعادل بین عقل و وحی ارائه می‌دهد و تأکید می‌کند که عقل ابزاری قدرتمند اما محدود است، در حالی که وحی مسیر آن را در دستیابی به حقایق الهی تکمیل می‌کند. این پژوهش به عنوان مرجعی مهم برای درک تعامل بین عقل و نقل در اندیشه اسلامی محسوب می‌شود.
خلاصه تحلیلی به زبان فارسی:
مقدمه‌ای بر مسئله مقاله:
این مقاله به یکی از بنیادی‌ترین مسائل فلسفه دین و کلام نو می‌پردازد: مرزها و گستره عقل در درک معارف الهی، به‌ویژه در نسبت با وحی.
نویسنده با این فرض آغاز می‌کند که عقل انسان ذاتاً محدود است و این محدودیت با حجیت عقل در تضاد نیست، بلکه ضرورت بهره‌گیری از وحی را برجسته می‌کند.
محورهای اصلی مقاله:
- شاخه‌های سه‌گانه پژوهش در باب عقل:
- هستی‌شناسی عقل(ماهیّت و حقیقت آن)
- روان‌شناسی عقل(فرایند ادراک عقلی)
- معرفت‌شناسی عقل(حجیت و حدود درک آن)
- حجیت عقل از نگاه امامیه:
- عقل حجیت ذاتی و مستقل دارد، اما در درک معارف اعتقادی نیازمند هدایت وحی است.
- امام علی (ع): «لِیُثیروا لهم دفائن العقول»؛ انبیاء گنجینه‌های عقل را بیدار می‌سازند.
- نسبت عقل و وحی در سه ساحت:
- تنبیه: وحی عقل را از غفلت بیدار می‌کند.
- بیان: عقل کلیات را درک می‌کند، اما جزئیات نیازمند تبیین وحی است.
- تعلیم: عقل در برخی حوزه‌ها نیازمند تعلیم وحی است تا به حقیقت دست یابد.
قواعد چهارگانه محدودیت عقل:
- قاعده نفی قیاس: خالق را نمی‌توان با مخلوق مقایسه کرد.
- قاعده امتناع معرفت به کنه: ذات و کنه صفات الهی فراتر از درک عقلی است.
- قاعده امتناع معرفت به احاطه: احاطه کامل و تفصیلی بر حقایق ربوبی ممکن نیست.
- قاعده امتناع معرفت به وصف: هر وصفی که از عقل صادر شود، محدود و ناکامل است.
نتایج کلیدی:
- عقل می‌تواند برخی مفاهیم را مستقلاً بفهمد، اما برای تکمیل آن نیازمند وحی است.
- وحی و عقل در تضاد نیستند؛ بلکه رابطه‌ای تعاملی و تکمیلی دارند.
- برداشت تعارض میان عقل و نقل ناشی از استقلال‌انگاری منابع معرفت است.
- مکتب اهل‌بیت (ع)الگویی جامع برای تعامل عقل و وحی ارائه می‌دهد که راه‌حل بسیاری از منازعات معرفت‌شناختی است.
پرسش بسیار خوبی مطرح کردید؛ برای پاسخ، باید نگاهی به انگیزه‌ها و دغدغه‌های معرفتی نویسنده در بستر این مقاله بیندازیم.
عامل اصلی تألیف مقاله:
عامل اصلی نگارش مقاله، نقد و بازاندیشی در حدود توانایی عقل در فهم معارف دینی، و تبیین نقش ضروری وحی در هدایت عقل است.
به عبارت دیگر، نویسنده با مشاهده‌ی چند پدیده و چالش فکری در فضای معاصر اسلامی، بر آن شده که این مقاله را بنویسد:
برخی از عوامل و انگیزه‌های مشخص نویسنده عبارت‌اند از:
1. پاسخ به افراط‌گرایی‌های عقل‌گرایانه یا نص‌گرایانه:
در سنت فکری مسلمانان دو گرایش افراطی وجود داشته:
- گروهی که عقل را مطلقاً کافی برای فهم دین می‌دانند (مانند معتزله یا عقل‌گرایان مدرن).
- و گروهی که هرگونه دخالت عقل را در معارف دینی نفی می‌کنند (مانند اهل حدیث یا سلفیه).
نویسنده تلاش می‌کند با الهام از مدرسه اهل‌بیت(ع) راهی میانه و متعادل پیشنهاد دهد.
2. کم‌توجهی به ساختارهای عقلانی در علم کلام و عقاید:
- نویسنده با نقد وضع موجود، تأکید دارد که در حوزه فقه، اصول و قواعد عقلانی تدوین شده، اما در حوزه عقاید و الهیات چنین ساختاری توسعه نیافته.
- او پیشنهاد می‌دهد که باید همانند «فقه الاحکام»، به تدوین قواعد عقلانی در فقه المعارف نیز پرداخت.
3. ضرورت بازشناسی رابطه عقل و وحی بر اساس متون اهل‌بیت(ع):
- نویسنده معتقد است که در منابع روایی اهل‌بیت، مطالب نغز و روشنی درباره حدود عقل و نقش وحی آمده است.
- ولی این منابع به‌درستی بررسی و نظام‌مند نشده‌اند. از این رو، تلاش می‌کند با تحلیل و استخراج قواعد از روایات، سهم وحی در هدایت عقل را بازنمایی کند.
4. پاسخ به سوءبرداشت‌ها از عقلانیت در غرب و جهان اسلام:
- در فضای مدرن، عقل به‌گونه‌ای تعریف می‌شود که خودبسنده و بی‌نیاز از وحی است.
- نویسنده این تلقی را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که عقل بشر بدون وحی دچار تحیّر و سرگشتگی خواهد شد.
نتیجه:
نویسنده این مقاله را نوشته تا:
- هم محدودیت‌های ذاتی عقل را تبیین کند
- و هم نقش مکمل، راهنما و معلمانه‌ی وحی را در کنار عقل برجسته سازد
- و نهایتاً مدلی معرفتی بر پایه تعامل عقل و وحی ارائه دهد که در مدرسه اهل‌بیت(ع) ریشه دارد.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
