مقاله «امام، مصدر تشریع» به قلم محمدتقی سبحانی و مرتضی علیزاده نجار، یکی از پژوهش‌های عمیق در حوزه مباحث کلامی است که در شماره یازدهم فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات کلامی (زمستان ۱۳۹۴) منتشر شده است. این مقاله به یکی از موضوعات پرچالش در فقه و کلام اسلامی، یعنی اختیار امامان معصوم در تشریع احکام دینی، پرداخته و ادله اثبات یا رد این جایگاه را تحلیل می‌کند.
موضوع مقاله
بحث اصلی مقاله درباره مقام ولایت تشریعی امامان معصوم (علیهم السلام) است. نویسندگان بر این باورند که پیامبر اکرم (ص) بر اساس روایات، دارای مقام تشریع احکام بوده و این مقام از سوی خداوند به ایشان واگذار شده است. اما در مورد امامان، برخی این جایگاه را تنها مختص پیامبر دانسته‌اند، درحالی‌که نویسندگان معتقدند که بر اساس روایات معتبر و اصول اعتقادی، این مقام برای امامان نیز ثابت است.
ساختار و مباحث اصلی مقاله
- پیش‌فرض‌ها و مبانی نظری
نویسندگان ابتدا با فرض پذیرش ولایت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر تشریع احکام، به بررسی این مقام برای امامان معصوم می‌پردازند. مباحث اولیه شامل توضیح مفاهیم کلیدی مانند تفویض، ولایت تشریعی، و همتایی امام با پیامبر است.
- دلایل اثبات حق تشریع برای امامان
در این بخش، نویسندگان به بررسی ادله‌ای که ولایت تشریعی امامان را تأیید می‌کند، می‌پردازند. این ادله شامل موارد زیر است:
- روایات تفویض:
این دسته از احادیث در منابع معتبر شیعه آمده‌اند و بر اساس آن‌ها، خداوند امور دین را به پیامبر و امامان واگذار کرده است. اخبار تفویض به سه دسته تقسیم می‌شوند:- تفویض به پیامبر (ص)
- تفویض به پیامبر و امامان
- تفویض خاص به امامان
روایات مذکور تأکید دارند که امامان معصوم در مقام تشریع اختیارات مشابه پیامبر دارند. برای مثال، در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است:
«به ما [ائمه] تفویض شده است؛ پس آنچه را حلال کنند، حلال است و آنچه را حرام کنند، حرام است.»
- همتایی امامان با پیامبر (ص) در مقامات دینی:
قرآن کریم در آیه مباهله از امیرالمؤمنین علی (ع) به‌عنوان «نفس پیامبر» یاد کرده است. نویسندگان این آیه را دلیلی بر مساوات علی (ع) با پیامبر در مقامات و کمالات می‌دانند (به جز نبوت).- در این بخش، به احادیثی اشاره شده که امامان و پیامبر را در حجیت، فرمانروایی، و حق حلال و حرام برابر می‌دانند.
- شواهد وقوع تشریع توسط امامان:
وقوع تشریع احکام توسط امامان در برخی موارد تاریخی به عنوان شاهدی بر این مقام ذکر شده است. برای مثال:- حد شرب خمر: تعیین مقدار و جزئیات حد شرب خمر توسط امیرالمؤمنین علی (ع) در زمانی که پیامبر اکرم (ص) حکمی کلی در این باره داشت.
- تعیین زکات در اسب‌های ماده: بر اساس روایتی صحیح، امیرالمؤمنین زکات مستحب در اسب‌های ماده را جعل کرد، که این امر پیش‌تر در زمان پیامبر اکرم (ص) سابقه‌ای نداشت.
- تحلیل مفاهیم تفویض
در این بخش، نویسندگان میان تفویض نادرست (که برخی معتقدند خداوند تمام اختیارات تشریع را به امامان واگذار کرده و آنان می‌توانند احکام شریعت را بدون وحی تغییر دهند) و تفویض صحیح تمایز قائل می‌شوند. تفویض صحیح بدین معناست که امامان معصوم در محدوده ولایت الهی خود و با الهام از مشیت الهی، می‌توانند احکام جدیدی را در شریعت بگنجانند.
- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
نویسندگان مقاله در پایان به این نتیجه می‌رسند که:
- بر اساس اخبار تفویض و دلایل همتایی امام با پیامبر، امامان معصوم (علیهم السلام) همانند پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دارای مقام ولایت بر تشریع هستند.
- موارد تاریخی، مانند تشریع حد شرب خمر و جعل زکات در اسب ماده، نشان‌دهنده اعمال این مقام توسط امامان است.
- این مقام بخشی از ولایت امامان است و در مواقع خاص می‌تواند به کار گرفته شود.
ویژگی‌های مقاله
- ارائه ادله مفصل از منابع معتبر شیعه مانند کتب شیخ کلینی، شیخ مفید، علامه مجلسی، و دیگر عالمان برجسته.
- بررسی دقیق احادیث و تحلیل سندی و دلالی آن‌ها.
- پرداختن به شبهات و پاسخگویی به نقدهای احتمالی.
منابع مقاله
مقاله از منابع متعدد و معتبر کلامی، فقهی، و حدیثی بهره برده است. برخی از این منابع عبارتند از:
- الکافی(شیخ کلینی)
- بحارالانوار (علامه مجلسی)
- المیزان (علامه طباطبایی)
- نهج‌الحق و کشف‌الصدق (علامه حلی)
- آثار شیخ مفید، شیخ طوسی، و شیخ صدوق
برای مطالعه متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
