مبانی فراموش شده امامیه نخستین درباره اراده الهی
نویسندگان: حسین نمیم آبادی و محمدتقی سبحانی
منبع: فصلنامه کلام اهل بیت (علیهم السلام)، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۴
چکیده
این مقاله به بررسی دیدگاه امامیه نخستین در مدرسه کوفه درباره اراده الهی می‌پردازد. هدف اصلی، بازشناسی پارادایم مستقل کلام امامیه و تمایز آن با مکاتب معاصر (مانند معتزله) است. نویسندگان با روش تاریخ کلامی نشان میدهند که امامیه نخستین اراده را صفت فعل می‌دانستند که وجودی مستقل از ذات و فعل الهی دارد. همچنین، تفاوت ماهوی بین اراده تکوینی و تشریعی خداوند، مراحل چندگانه اراده (مشیت، تقدیر، قضا، امضاء) و لوازم این دیدگاه در موضوعاتی مانند بداء، قدر و قضا، و فعل انسان را تحلیل می‌کنند.
کلیدواژه ها
- امامیه نخستین
- اراده الهی
- قدر و قضا
- بداء
- استطاعت
- فعل انسان
ساختار و محتوای مقاله
۱. مقدمه
- اهمیت اراده الهی در شناخت ذات و صفات خداوند و ارتباط آن با جهانشناسی و انسانشناسی.
- پرسشهای محوری: نسبت اراده با ذات، امکان تضاد اراده تکوینی و تشریعی، مراحل اراده، و لوازم آن.
۲. تعايزات مهم امامیه در فعل و اراده
- نسبت اراده با ذات:
- اراده به عنوان صفت فعل، نه ذاتی خداوند.
- تفاوت دیدگاه امامیه با معتزله بصره در تبیین اراده.
- تغایر اراده تشریعی و تکوینی:
- امکان ناسازگاری بین اراده تکوینی (مشیت) و تشریعی (امر و نهی) در روایات اهل بیت (علیهم السلام).
- مراحل اراده الهی:
- مشیت، اراده، تقدیر، قضا، امضاء، و نقش بداء در تغییر اراده پیش از تحقق قطعی.
۳. لوازم نظریه اراده در دیگر معارف
- قدر و قضا: تفاوت تفسیر کوفیان (امر حقیقی مستقل از علم الهی) با بغدادیان (علم ذاتی یا عین اشیاء).
- بداء:
- کوفیان: تغییر در اراده تکوینی (ابداء رأی) پیش از امضاء.
- بغدادیان: تشبیه بداء به نسخ احکام موقت.
- فعل انسان:
- امامیه: افعال انسان مخلوق خدا نیستند، اما اراده الهی در تحقق آنها دخیل است.
- استطاعت و امر بین الامرین:
- رویکرد میانه امامیه بین جبر و تفویض، مبتنی بر نظریه «سبب وارد از خداوند».
۴. نتیجه گیری
- تمایزات مکتب کوفه با تحولات بعدی امامیه (تحت تأثیر فلسفه و معتزله بغداد).
- تأکید بر استقلال اراده الهی به عنوان صفت فعل و مراحل چندگانه آن.
- نقش این دیدگاه در شکل گیری پارادایم کلامی امامیه نخستین.
اهمیت مقاله
- احیای مبانی فراموش شده امامیه نخستین در تقابل با تحولات متأخر.
- تحلیل نظام‌مند تفاوتهای مکتب کوفه با دیگر جریانهای کلامی (معتزله، اشاعره).
- ارائه چارچوبی برای فهم مسائل پیچیده‌ای مانند بداء، امر بین الامرین، و نسبت اراده الهی با اختیار انسان.
منابع مورداستفاده
مقاله از منابع اصیل شیعی (روایات اهل بیت، آثار متکلمان امامی) و منابع فرق کلامی (اشعری، معتزلی) بهره برده است. برخی منابع کلیدی شامل:
- الکافی (کلینی)
- مقالات الإسلامیین (اشعری)
- آثار هشام بن حکم
- تفسیرهای متأخر امامی (شیخ مفید، شیخ طوسی).
این مقاله برای پژوهشگران مطالعات شیعی، تاریخ کلام اسلامی، و فلسفه دینی مفید است.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
