عنوان: کلام امامیه پس از دوران حضور؛ نخستین واگراییها
نویسندگان: سیدعلی حسینی زاده خضرآبادی و محمدتقی سبحانی
منتشر شده در: فصلنامه علمی پژوهشی فلسفه و کلام (مطالعات اسلامی)، سال بیستم، شماره ۱، بهار ۱۳۹۴
چکیده
مقاله به بررسی تحولات کلام امامیه پس از دوران حضور ائمه (ع) و شکل گیری نخستین جریانهای واگرا در این مکتب می‌پردازد.
با افول مدرسه کلامی امامیه در کوفه در سده سوم هجری، گروهی از متکلمان ناشناخته با گرایشهای معتزلی، نقش محوری در تبیین اندیشههای کلامی امامیه در دوران غیبت صغری ایفا کردند. این پژوهش با تحلیل آرای ابوالحسن اشعری در «مقاالت الاسلامیین» و مقایسه آن با آرای متکلمان مدرسه بغداد (نظیر نوبختیان، شیخ مفید و سید مرتضی)، نشان میدهد که چگونه این جریان نوظهور در تقابل با سنت کلامی کوفه، به تدریج به جریان غالب تبدیل شد.
کلیدواژه ها
شیخ مفید، سید مرتضی، اشعری، معتزله امامی، مقاالت الاسلامیین، مدرسه بغداد.
مباحث اصلی مقاله
۱. زمینه تاریخی:
- افول مدرسه کوفه و انتقال مرکزیت کلام امامیه به بغداد.
- نقش نوبختیان (ابوسهل و ابومحمد نوبختی) در احیای کلام امامیه با رویکردی نوین.
- تأثیرپذیری متکلمان امامی از اندیشههای معتزله در مسائلی مانند توحید، عدل، و امامت.
۲. واگراییهای کلامی:
- توحید و صفات: رد تجسیم و تشبیه در مدرسه بغداد در مقابل دیدگاههای هشام بن حکم.
- اراده الهی: اختلاف در تعریف اراده به عنوان «فعل خدا» یا «حادث لا فی محل».
- بداء و نسخ: تفسیر بداء به عنوان تغییر در اراده الهی در مقابل نفی آن توسط معتزله.
- قرآن: پذیرش محدث بودن قرآن توسط برخی متکلمان امامی و مقاومت در برابر اطلاق لفظ «مخلوق».
- مقام امام: اختلاف در برتری ائمه بر انبیا و فرشتگان.
۳. رویکرد متکلمان بغداد:
- شیخ مفید و سید مرتضی با حفظ پیوند با روایات اهل بیت (علیهم السلام)، برخی اندیشههای معتزلی را در تبیین مسائل کلامی به کار گرفتند.
- تلاش برای تطبیق آرای نوین با سنت پیشین امامیه و ایجاد تعادل بین عقل و نقل.
نتایج
- دو جریان اصلی در کلام امامیه پس از غیبت صغری شکل گرفت:
- جریان سنتی (مدرسه کوفه) با تأکید بر آرای هشام بن حکم.
- جریان نوین (مدرسه بغداد) با گرایش به معتزله و ارائه تفاسیر عقلیتر.
- جریان دوم به مرور غالب شد و پایه‌های کلام امامیه در دورههای بعدی را رقم زد.
- این تحولات نشاندهنده تعامل پویای کلام امامیه با جریانهای فکری معاصر و نیاز به بازخوانی میراث کلامی با نگاهی انتقادی است.
روش تحقیق و منابع
مقاله با تحلیل محتوای آثار کلامی (به ویژه «مقاالت الاسلامیین» اشعری) و مقایسه آن با منابع امامی (نظیر آثار شیخ مفید و سید مرتضی) نوشته شده است. از منابعی مانند رجال نجاشی، کتابهای خیاط معتزلی، و پژوهشهای معاصر در تاریخ کلام اسلامی نیز بهره گرفته شده است.
نکته برجسته:
مقاله نشان میدهد که چگونه متکلمان امامی در بغداد، با حفظ اصول مکتب امامیه، از ابزارهای کلام معتزله برای پاسخگویی به چالشهای جدید استفاده کردند و این تعامل، مسیر تحولات بعدی کلام شیعه را تعیین کرد.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
