مقاله “فطرت و معرفت فطری از دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی“ که در فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات کلامی (سال هفتم، شماره بیست و پنجم، تابستان ۱۳۹۸) منتشر شده است، به بررسی نظریه فطرت و معرفت فطری از منظر میرزا مهدی اصفهانی، یکی از اندیشمندان برجسته اسلامی، می‌پردازد. این مقاله را مهدی باغبان خطیبی و محمدتقی سبحانی به نگارش درآورده‌اند.
چکیده مقاله:
میرزا مهدی اصفهانی بر پایه نظریه فطرت، در حوزه‌های مختلفی مانند زبان‌شناسی، معرفت‌شناسی و خداشناسی به تبیین دیدگاه‌های خود پرداخته است. از نظر وی، فطرت به معنای عام، مواجهه مستقیم عاقل با جهان خارج و حذف صورت‌ها و تصورات ذهنی در ساحت تعقل و اندیشه است. نور علم و عقل، اشیای خارجی را برای عاقل روشن می‌کنند و صورت‌های ذهنی دخالتی در فرآیند شناخت ندارند. اما شناخت خداوند، به معرفت فطری است و نه با صور عقلی و نه با نور علم و عقل. معرفت فطری خدا همان دریافت معرفت الله از خداست و انسان با همین شناخت وارد دنیا می‌شود. درک احاطی خداوند ممتنع است و تنها راه معرفت عقلی، خروج از حدین است.
کلیدواژه‌ها:
معرفت فطری خدا، میرزا مهدی اصفهانی، عوالم پیشین، معرفت بین‌الحدینی، نور علم و عقل، تذکر و وجدان.
ساختار مقاله:
- درآمد: در این بخش به جایگاه عقل و فطرت در شناخت خدا و نقد میرزا مهدی اصفهانی بر مکاتب فلسفی و عرفانی پرداخته شده است. میرزا معتقد است که عقل و فطرت راه‌های اصلی شناخت خدا هستند و مکاتب فلسفی و عرفانی در این زمینه ناکارآمدند.
- تعریف و اقسام فطرت: فطرت در آثار میرزا مهدی اصفهانی دارای دو اِطلاق کلی است:
- فطرت عام: شامل شناخت فطری جهان هستی، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی و خودشناسی است.
- فطرت خاص: ویژه معرفت الله و شناخت خداوند است.
- فطرت در زبان‌شناسی: میرزا معتقد است که دلالت الفاظ بر اشیای خارجی است و مفاهیم ذهنی دخالتی در فرآیند شناخت ندارند. روش فطری زبانی برای انتقال معانی، نیازی به تصور و تصدیق ندارد.
- فطرت در معرفت‌شناسی: میرزا مهدی اصفهانی شناخت عقل و علم را به عنوان نورهایی می‌داند که کاشف اشیای خارجی هستند. از نظر وی، شناخت حقایق خارجی از طریق نور علم و عقل حاصل می‌شود و مفاهیم ذهنی هیچ دخالتی در این فرآیند ندارند.
- فطرت در خداشناسی: معرفت فطری خدا، اساس همه معارف دینی است. از نظر میرزا، معرفت فطری خدا نه خداگرایی فطری است و نه خداشناسی بدیهی فلسفی، بلکه رویارویی مستقیم مخلوق با خالق است. این معرفت در عوالم پیشین (عالم ذر) شکل گرفته و در دنیا با تذکر انبیا و معصومان یادآوری می‌شود.
- براهین معرفت فطری خدا: میرزا مهدی اصفهانی سه برهان برای شناخت خدا ارائه می‌کند:
- برهان عقل و علم: شناخت خدا از طریق نور عقل و علم.
- برهان تعریف الهی: شناخت خدا از طریق تعریف و شهادت خود خداوند بر خود.
- برهان تذکر و وجدان: شناخت خدا از طریق تذکر به معرفت فطری که در قلب انسان نهاده شده است.
- نتایج الهیاتی معرفت فطری خدا: معرفت فطری خدا دارای نتایج مهمی در الهیات است، از جمله:
- امکان معرفت حق تعالی: شناخت خدا از طریق معرفت فطری ممکن است، اما از طریق عقل فلسفی و کشف عرفانی محدودیت‌هایی دارد.
- انکارناپذیری حق تعالی: معرفت فطری خدا، انکار و شک در وجود خدا را ناممکن می‌کند.
- تصورناپذیری حق تعالی: خداوند قابل تصور و توصیف با مفاهیم ذهنی نیست.
- توصیف‌ناپذیری حق تعالی: هر گونه توصیف خداوند مبتنی بر تشبیه و تحدید است و از نظر میرزا، توصیف خداوند ممتنع است.
- نتیجه‌گیری: شناخت فطری خدا ریشه در عوالم پیشین دارد و فطرت به عنوان چگونگی آفرینش و قانون هستی، در تمام مراحل زبان‌شناسی، معرفت‌شناسی و وجودشناسی جاری است. میرزا مهدی اصفهانی معتقد است که معرفت فطری خدا، تنها از طریق تعریف و معرفی خود خداوند ممکن است و عقل و علم در این فرآیند نقش مستقیمی ندارند.
منابع:
مقاله از منابع متعددی از جمله قرآن کریم، روایات اسلامی و آثار علمای اسلامی مانند کلینی، صدوق، مجلسی و دیگران استفاده کرده است.
اهمیت مقاله:
این مقاله به بررسی دقیق و تحلیلی نظریه فطرت و معرفت فطری از منظر میرزا مهدی اصفهانی می‌پردازد و با استناد به متون دینی و روایات، علت‌های این محدودیت‌ها را تبیین می‌کند. این پژوهش برای علاقه‌مندان به فلسفه اسلامی، کلام و خداشناسی مفید است و به درک بهتر جایگاه عقل و فطرت در شناخت خدا کمک می‌کند.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
