مقاله «چیستیِ «لطیف الکلام» و جایگاه آن در دانش کلام» به قلم محمدتقی سبحانی، رضا برنجکار و محمدحسین منتظری، در فصلنامه علمی پژوهشی «تحقیقات کلامی» (سال پنجم، شماره نوزدهم، زمستان ۱۳۹۶) منتشر شده است. این مقاله به بررسی مفهومی به نام «لطیف الکلام» و جایگاه آن در دانش کلام اسلامی می‌پردازد. در ادامه، به تفصیل به بررسی محتوای این مقاله می‌پردازیم:
چکیده مقاله:
مقاله با بررسی آثار کلامی دوران متقدم، نشان می‌دهد که «لطیف الکلام» عنوانی است که در مقابل «جلیل الکلام» به کار می‌رود و بیانگر طبقه‌بندی خاصی در مباحث دانش کلام است. لطیف الکلام به مسائل عام و غیرالهیاتی می‌پردازد و در سه بخش مسائل جهان‌شناسی، معرفت‌شناسی و فعل‌شناسی قابل طبقه‌بندی است. این مقاله به بررسی چیستی مباحث لطیف الکلام، ویژگی‌ها و جایگاه آن در دانش کلام می‌پردازد.
کلیدواژه‌ها:
- لطیف الکلام
- جلیل الکلام
- مسائل عامه
- مسائل غیرالهیاتی
- جهان‌شناسی
- معرفت‌شناسی
- فعل‌شناسی
ساختار و محتوای مقاله:
- بیان مسئله:
مقاله با طرح این سوال آغاز می‌شود که متکلمان در دوران اصالت و استقلال دانش کلام، چگونه به پرسش‌های عام و بنیادین معرفتی پاسخ می‌دادند و چه بخشی از دانش کلام عهده‌دار این مباحث بوده است. نویسندگان اشاره می‌کنند که در دوران نخستین تمدن اسلامی، متکلمان علاوه بر پاسخ به مسائل اعتقادی و الهیاتی، خود را متکفل پاسخ به پرسش‌های عام و بنیادین معرفتی نیز می‌دانستند. این پرسش‌ها شامل مباحثی مانند چیستی واقعیت، تغییر و حرکت، طبقه‌بندی موجودات عالم، مسئله رنج و چگونگی نجات از آن بود.
- لطیف الکلام: طرح متکلمان برای پاسخ به مسائل عام اندیشه:
در این بخش، نویسندگان به بررسی دیدگاه متکلمان در مورد مسائل عام و غیرالهیاتی می‌پردازند. آن‌ها نشان می‌دهند که متکلمان از مباحث لطیف الکلام برای تبیین و توجیه آموزه‌های الهیاتی خود استفاده می‌کردند. لطیف الکلام به مسائلی می‌پردازد که به تفکر دینی خاصی محدود نیستند، بلکه مسائلی عام و جهانی هستند که در هر دوره‌ای توسط اندیشمندان مختلف مورد بحث قرار گرفته‌اند. این مباحث شامل مسائلی مانند چیستی حرکت، جوهر و عرض، و چگونگی تغییرات در عالم است.
- ویژگی‌های لطیف الکلام:
مقاله سه ویژگی اصلی لطیف الکلام را برمی‌شمارد:
- عام و غیرالهیاتی بودن موضوعات: مباحث لطیف الکلام به مسائل عام و غیردینی مربوط می‌شود. این مسائل به تفکر دینی خاصی محدود نیستند و در هر دوره‌ای توسط اندیشمندان مختلف مورد بحث قرار گرفته‌اند. برای مثال، مباحثی مانند چیستی حرکت، جوهر و عرض، و چگونگی تغییرات در عالم، از جمله مسائلی هستند که در لطیف الکلام مطرح می‌شوند.
- جنبه تبیینی و توجیهی: مباحث لطیف الکلام به عنوان ابزاری برای تبیین و توجیه مباحث جلیل الکلام استفاده می‌شد. متکلمان از نظریات مطرح در بخش لطیف الکلام برای توجیه و مدلل کردن مباحث الهیاتی استفاده می‌کردند. برای مثال، نظریه «جزء لایتجزی» (اتمیسم) توسط متکلمان برای اثبات حدوث عالم و وجود صانع به کار گرفته می‌شد.
- جنبه مقدماتی و بنیادین: مباحث لطیف الکلام به عنوان مقدمه‌ای برای مباحث جلیل الکلام در نظر گرفته می‌شد. متکلمان ابتدا به بررسی مسائل جهان‌شناسی و معرفت‌شناسی می‌پرداختند و سپس از این مباحث به عنوان پایه‌ای برای اثبات مسائل الهیاتی مانند وجود خدا و صفات او استفاده می‌کردند.
- نظام‌وارگی و انسجام: مباحث لطیف الکلام دارای انسجام درونی و نظام‌مند است. این مباحث به صورت شبکه‌ای از مفاهیم و اصطلاحات طراحی شده‌اند که با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارند. تغییر در یک عنصر از این نظام، می‌تواند بر سایر عناصر نیز تأثیر بگذارد.
- تحول طبقه‌بندی موضوعات لطیف الکلام:
در این بخش، نویسندگان به بررسی تحولات طبقه‌بندی مباحث لطیف الکلام در آثار متکلمان مختلف می‌پردازند. آن‌ها نشان می‌دهند که چگونه این مباحث در طول زمان دستخوش تغییر شده‌اند. برای مثال، شیخ طوسی در کتاب «مقدمه الکلام» تلاش کرده است تا تصویری نظام‌مند از مباحث لطیف ارائه دهد، اما همچنان طبقه‌بندی او نیز دارای خلأ و نقص است.
- طرح پیشنهادی در طبقه‌بندی مباحث لطیف الکلام:
نویسندگان پیشنهاد می‌کنند که مباحث لطیف الکلام را می‌توان در سه بخش اصلی زیر طبقه‌بندی کرد:
- معرفت‌شناسی: این بخش شامل مباحثی مانند چیستی علم، اقسام علم، منابع معرفت (عقل و نقل)، و کیفیت معرفت به خدا است. متکلمان در این بخش تلاش می‌کردند تا تئوری خاص خود را در باب معرفت ارائه دهند.
- جهان‌شناسی: این بخش به مسائلی مانند کیفیت حدوث عالم، جوهر و عرض، و نظریه «جزء لایتجزی» می‌پردازد. متکلمان از این مباحث برای اثبات حدوث عالم و نیاز آن به صانع استفاده می‌کردند.
- فعل‌شناسی: این بخش شامل مباحثی مانند چیستی فعل، قدرت، اراده، و رابطه بین فاعل مختار (خدا) و انسان است. متکلمان در این بخش تلاش می‌کردند تا تفسیری نظام‌مند از رابطه خدا و انسان ارائه دهند.
نتیجه‌گیری:
مقاله نتیجه می‌گیرد که لطیف الکلام عنوانی است که به مباحث عام و غیرالهیاتی در دانش کلام اشاره دارد و نقش مهمی در تبیین و توجیه مباحث الهیاتی ایفا می‌کند. این مباحث دارای انسجام درونی و نظام‌مند بوده و به عنوان مقدمه‌ای برای مباحث جلیل الکلام در نظر گرفته می‌شوند. نویسندگان تأکید می‌کنند که لطیف الکلام نه تنها به عنوان بخشی از دانش کلام، بلکه به عنوان پایه‌ای برای استدلال‌های الهیاتی متکلمان عمل می‌کرده است.
منابع:
مقاله از منابع متعددی از جمله آثار متکلمان قدیم مانند اشعری، شیخ مفید، قاضی عبدالجبار و شیخ طوسی استفاده کرده است. همچنین از منابع فلسفی و کلامی معاصر نیز بهره برده است. برخی از منابع مهم مورد استفاده در این مقاله عبارتند از:
- آثار اشعری مانند «مقالات الاسلامیین»
- آثار شیخ مفید مانند «اوائل المقالات»
- آثار قاضی عبدالجبار مانند «المغنی فی ابواب التوحید و العدل»
- آثار شیخ طوسی مانند «تمهید الاصول»
اهمیت مقاله:
این مقاله برای پژوهشگران و دانشجویان حوزه کلام اسلامی و فلسفه اسلامی بسیار مفید است. مقاله به درک بهتر جایگاه و نقش مباحث لطیف الکلام در دانش کلام کمک می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه متکلمان از مباحث عام و غیرالهیاتی برای تبیین و توجیه آموزه‌های الهیاتی خود استفاده می‌کردند. همچنین، این مقاله به روشن‌سازی تفاوت‌های بین مباحث لطیف الکلام و جلیل الکلام کمک می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه این دو بخش از دانش کلام با یکدیگر تعامل دارند.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
