مقاله «نگاهی نقادانه به مهم‌ترین پاسخ‌های اشکال شر» از حیدر عبدالمناف بیاتی و محمدتقی سبحانی در شماره زمستان 1389 پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی (صفحات 135-148) منتشر شده است. این مقاله یکی از مباحث چالش‌برانگیز فلسفه و کلام اسلامی، یعنی مسئله شر، را مورد بررسی و نقد قرار می‌دهد.
مقدمه
نویسندگان مقاله به بررسی این مسئله پرداخته‌اند که چرا شر وجود دارد و چگونه می‌توان آن را با وجود خدای قادر و خیر مطلق تفسیر کرد. شر به عنوان یک معضل فلسفی-کلامی، از دیرباز باعث ایجاد شبهات درباره صفات خداوند از جمله توحید، علم و قدرت مطلق شده است. این مسئله در علم کلام به این دلیل مطرح شده که متکلمان وظیفه دفاع از آموزه‌های دینی را بر عهده دارند.
تعریف شر
شر به عنوان یک مفهوم ماهوی در نظر گرفته نمی‌شود، بلکه مفهومی فلسفی است که منشأ انتزاع در خارج دارد. برای مثال:
- زلزله در ذات خود شر نیست، بلکه اثرات مخرب آن برای انسان‌ها، شر محسوب می‌شود.
- شر به عنوان عدم کمالات یا تضاد میان نیروهای مختلف تعریف می‌شود.
نویسندگان معتقدند که شر به طور کلی مفهومی است که ما از نبود کمال یا تعارض در امور استنتاج می‌کنیم. این نگاه به ما کمک می‌کند تا شر را به عنوان امری فلسفی و نه ماهوی درک کنیم.
انواع پاسخ‌های ارائه‌شده به مسئله شر
در طول تاریخ، متفکران و فلاسفه تلاش کرده‌اند پاسخ‌های گوناگونی برای مسئله شر ارائه دهند. نویسندگان مقاله، این پاسخ‌ها را مورد بررسی و نقد قرار داده‌اند:
- نیست‌انگاری شر
بر اساس این دیدگاه، شر در حقیقت وجود خارجی ندارد و یک امر عدمی است. مدافعان این نظریه، مانند افلاطون، بر این باورند که جهان پر از خیر است و شر فقط به معنای نبود خیر است.
- نقد نویسندگان: این نظریه نمی‌تواند به طور کامل مشکل را حل کند، چراکه حتی اگر شر را عدمی بدانیم، همچنان پرسش باقی می‌ماند که چرا خداوند عواملی را ایجاد کرده که منجر به عدم کمالات (شرور) می‌شوند.
- اکثری بودن خیر
بر اساس این پاسخ، جهان به گونه‌ای طراحی شده که خیرات در آن غالب هستند و شرور در اقلیت قرار دارند.
- نقد نویسندگان: اگر امکان ایجاد جهانی با خیرات بیشتر وجود داشته باشد، چرا خداوند چنین جهانی را خلق نکرده است؟ این دیدگاه نمی‌تواند قانع‌کننده باشد زیرا همواره این پرسش باقی می‌ماند که چرا حتی همین مقدار شر وجود دارد.
- شر لازمه تعالی روح انسانی
این دیدگاه می‌گوید که رنج و شرور لازمه تکامل و تعالی انسان هستند. سختی‌ها و مشکلات، روح انسان را صیقل می‌دهند و او را به کمال می‌رسانند.
- نقد نویسندگان: این دیدگاه فقط برخی از شرور را توجیه می‌کند و نمی‌تواند برای مواردی که منجر به سقوط اخلاقی یا انحراف افراد می‌شود، پاسخی قانع‌کننده ارائه دهد.
- شر معلول جهل
برخی معتقدند که شرور تنها به دلیل ناآگاهی انسان به منافع و حکمت‌های پشت‌پرده آنها شر به نظر می‌رسند. اگر انسان به تمام مصالح جهان آگاه شود، متوجه می‌شود که همه چیز خیر است.
- نقد نویسندگان: این دیدگاه فقط در مواردی صادق است که ما بعدها از حکمت پشت شرور آگاه شویم. اما شروری که هیچ‌گاه حکمتی از آنها آشکار نمی‌شود، با این پاسخ قابل توجیه نیستند.
راه‌حل پیشنهادی نویسندگان
نویسندگان مقاله با نقد پاسخ‌های فوق، به یک پاسخ واقع‌بینانه و جامع می‌رسند:
- شرور در جهان مادی اجتناب‌ناپذیر هستند.
- این امر ناشی از ذات مادی جهان است که مبتنی بر حرکت، تضاد و تزاحم میان نیروها و موجودات است.
- جهان مادی بدون شرور امکان‌پذیر نیست، زیرا حرکت و تکامل که لازمه تعالی انسان است، بدون وجود شرور قابل تحقق نیست.
- آفرینش جهان همراه با شرور، عین حکمت و عنایت خداوند است.
- ایجاد جهانی که زمینه تکامل انسان‌ها را فراهم کند، نشان‌دهنده عنایت مطلق خداوند است.
- اگر خداوند چنین جهانی را خلق نمی‌کرد، فرصت تکامل و رسیدن انسان به کمال از بین می‌رفت.
نتیجه‌گیری
نویسندگان در پایان تأکید می‌کنند که شرور بخشی از واقعیت جهان مادی هستند و انکار آنها یا تلاش برای توجیه بیش از حد آنها ضرورتی ندارد. شرور به دلیل تضادهای ذاتی جهان مادی رخ می‌دهند و آفرینش این جهان، با تمام شرورها و خیراتش، عین حکمت و عنایت خداوند است.
منابع اصلی مقاله
این مقاله از منابع فلسفی و کلامی متعددی استفاده کرده است، از جمله:
- آثار علامه طباطبایی
- ابن سینا
- شهید مطهری
- ملاصدرا
برای مطالعه کامل مقاله اینجا کلیک کنید
