عنوان: قرآن و سرچشمه های تصوف از دیدگاه خاورشناسان معاصر
نویسنده: محمدتقی سجانی
منبع: فصلنامه علوم قرآن و حدیث، شماره ۷، پاییز ۱۳۷۴، صفحات ۸۶–۱۰۲
خلاصه محتوا و اهداف مقاله:
این مقاله به بررسی ریشه‌های تصوف در اسلام از منظر خاورشناسان غربی می‌پردازد و می‌کوشد نقش قرآن و سنت اسلامی را در شکل‌گیری این جریان عرفانی تحلیل کند. نویسنده با نقد آرای محققانی مانند نیکولسون، ماسیپیون و پول نویا، تلاش می‌کند نشان دهد که تصوف اگرچه تحت تأثیر عوامل خارجی (مانند فلسفه یونانی یا عرفان مسیحی) قرار گرفته، اما ریشه در مفاهیم قرآنی و تجربه های درونی مسلمانان دارد.
ساختار و بخشهای کلیدی مقاله:
۱. مقدمه: چالش منشأ تصوف
- تصوف ابتدا بهعنوان جنبشی زاهدانه و مبتنی بر قرآن و سنت ظهور کرد، اما به مرور با مفاهیمی مانند عشق الهی و تأویل باطنی پیوند خورد.
- اختلاف نظر خاورشناسان بر سر منشأ تصوف: برخی آن را زاییدهٔ عوامل غیراسلامی (مسیحیت، بودیسم، فلسفه نوافلاطونی) می‌دانند و برخی دیگر بر نقش قرآن تأکید می‌کنند.
۲. دیدگاههای خاورشناسان غربی
- نیکولسون و ماسیپیون:
- با بررسی متون صوفیه (مانند آثار حلاج)، اصطلاحات عرفانی را برگرفته از قرآن می‌دانند (مانند «ذکر»، «توکل»، «محبت»).
- ماسیپیون معتقد است احادیث نبوی نیز به زهد و عزلت مشروعیت بخشیدند.
- پول نویا:
- روش ماسیپیون را نقد می‌کند و معتقد است برای فهم برداشت صوفیان از قرآن، باید تفسیرهای تاریخی را بررسی کرد.
- با تحلیل تفاسیر مقاتل بن سلیمان و حکیم ترمذی، نشان میدهد تأویلهای عرفانی از تجربههای شخصی عرفا سرچشمه می‌گیرد.
۳. بررسی تفاسیر عرفانی
- مقاتل بن سلیمان:
- تفسیری ظاهرگرا دارد، اما با افزودن جزئیات اسرائیلیات و روایات تخیلی، زمینه‌ای برای تأویلهای باطنی فراهم کرد.
- حکیم ترمذی:
- در کتاب «التحصیل»، قرآن را دارای سطوح چهارگانهٔ معنایی (عبارت، اشاره، لطائف، حقائق) می‌داند.
- تفسیر منسوب به امام جعفر صادق(علیه السلام):
- پول نویا این تفسیر را نمونه‌ای از پیوند تجربههای عرفانی با قرآن معرفی می‌کند، اما انتساب آن به دلیل ضعف اسناد تاریخی مورد تردید است.
۴. نقدها و چالشها
- ضعف روششناختی پول نویا:
- استناد به تفاسیر منسوب به امام صادق(علیه السلام) به‌دلیل احتمال جعل روایات و نبود اسناد معتبر، قابل اتکا نیست.
- تناقض در نقش قرآن:
- اگرچه قرآن به عنوان منبع الهام صوفیه شناخته می‌شود، اما تأویلهای افراطی برخی عرفا با ظواهر آیات در تضاد است.
۵. نتیجه‌گیری
- نویسنده نتیجه می‌گیرد که تصوف آمیزه‌ای از تأثیرات داخلی (قرآن و سنت) و خارجی (فلسفه و ادیان دیگر) است. با این حال، نمی‌توان سهم قرآن را در شکل‌گیری مفاهیمی مانند توحید، زهد و عشق الهی نادیده گرفت. پرسشهای اساسی دربارهٔ چگونگی این تعامل همچنان نیازمند پژوهش است.
نکات برجسته مقاله:
- تقابل دو جریان فکری در خاورشناسی: «برونگرایان» (تأکید بر عوامل خارجی) و «درونگرایان» (تمرکز بر قرآن و سنت).
- نقدِ روشِ مستقیمِ استناد به قرآن بدون توجه به برداشت تاریخی مسلمانان.
- بررسی تطبیقی تفاسیر عرفانی و نشاندادن تحول آنها از ظاهرگرایی به تأویلهای باطنی.
اهمیت مقاله برای پژوهشگران:
این مقاله با نگاهی انتقادی به آرای خاورشناسان، چارچوبی برای بررسی تعامل قرآن و تصوف ارائه میدهد و نشان میدهد چگونه مفاهیم قرآنی در بستر تجربههای عرفانی بازتفسیر شده‌اند. همچنین، ضرورت توجه به اسناد تاریخی و روششناسی دقیق در پژوهشهای عرفان اسلامی را برجسته می‌کند.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
