سخنرانی حجتالاسلام دکتر محمدتقی سبحانی با موضوع «پیشینه رویکرد تبیینی امامت»
امامت یک «حقیقت چندلایه» است که باید با روششناسی خاص خودش استنباط شود
در آستانه هفته پژوهش، اولین مدرسه تخصصی با عنوان «رویکرد تبیینی امامت؛ رویکردی کهن و ناشناخته» توسط گروه مطالعات تبیینی پژوهشکده امامت برگزار شد. این مدرسه که روز سهشنبه ۱۸ آذر در بنیاد بینالمللی امامت برگزار شد، به بررسی ابعاد مختلف رویکرد تبیینی در مطالعات امامت پرداخت.
در این مدرسه تخصصی، چهار محور اصلی مورد بحث قرار گرفت:
در این نشست که با هدف واکاوی ابعاد مختلف نظریه تبیینی امامت طراحی شده بود، حجتالاسلام والمسلمین دکتر محمدتقی سبحانی به بررسی «پیشینه رویکرد تبیینی امامت» پرداخت. آیتالله میرباقری نیز سخنرانی خود را با موضوع «ضرورت احیاء و کارکرد آن» ارائه داد.
سخنران بعدی این مراسم دکتر امداد توران بود که محور بحث خود را «روششناسی رویکرد تبیینی» قرار داد و در پایان، دکتر عبدالحسین طالعی به موضوع «منبعشناسی رویکرد تبیینی امامت» پرداخت.
این برنامه با حضور اندیشمندان و علاقهمندان به مباحث امامتشناسی همراه بود.
امامت تبیینی: گذر از مناظره به فهم درونی
شرکتکنندگان در این مدرسه بر تمایز اساسی بین «امامت پژوهی تبیینی» و «امامت پژوهی احتجاجی/دفاعی» تأکید کردند. در رویکرد تبیینی، هدف فهم عمیقتر و درونیتر امامت از منابع اصیل شیعه (قرآن و روایات) است، نه صرفاً رد شبهات یا مناظره با دیگران.
روششناسی نوین در امامتپژوهی
دکتر امداد توران در سخنرانی خود به روششناسی امامت پژوهی تبیینی پرداخت و چهار پرسش محوری را مطرح کرد: چیستی، چگونگی، چرایی و نقش امامت. وی بر لزوم داشتن روششناسی منسجم برای اعتبارسنجی روایات و فهم متون تأکید نمود.
منابع اصیل و تاریخچه رویکرد تبیینی
دکتر عبدالحسین طالعی نیز به بررسی منابع رویکرد تبیینی پرداخت و بر ضرورت مراجعه به منابع دست اول شیعه و پرهیز از آمیختن بیدلیل منابع شیعی و سنی تأکید کرد. وی همچنین نمونههای موفق امامت تبیینی مانند کارهای آقای انصاری زنجانی در مورد غدیر را معرفی نمود.
در اولین مدرسه تخصصی مطالعات تبیینی امامت مطرح شد:
در اولین مدرسه تخصصی مطالعات تبیینی امامت که به همت پژوهشکده امامت برگزار شد، حجتالاسلام والمسلمین دکتر محمدتقی سبحانی به ارائه بحثی عمیق و تاریخی با موضوع «پیشینه رویکرد تبیینی امامت» پرداخت. وی در این سخنرانی با ریشهیابی معرفتی و تاریخی این گرایش، بر ضرورت تأسیس رسمی دانش «امامت تبیینی» به عنوان یک رشته مستقل در حوزههای علمیه تأکید کرد و ابعاد پنهان این رویکرد را تشریح نمود.
بخش اول: معارف دینی دارای مراتب و لایههای گوناگون است
ریاست محترم بنیاد بین المللی امامت سخن خود را با یک اصل کلیدی در معرفتشناسی دینی آغاز کرد: «معارف دینی – و به ویژه امامت – دارای مراتب، درجات و لایههای گوناگونی است.»
وی با مقایسه مکتب اهلبیت(علیهم السلام) با رویکردهای ظاهرگرایانه مانند سلفیگری و حشویگری توضیح داد که در نگاه قرآنی-اهلبیتی، معارف دینی تکاملپذیر و اشتدادی هستند. این به آن معناست که همانطور که ایمان دارای درجات است (از ایمان ضعیف تا یقین آور)، معرفت دینی نیز دارای سطوح مختلف فهم است.
استاد محمدتقی سبحانی در این باره تصریح کرد:
«در منطق اهلبیت(علیهم السلام)، دین مانند یک نردبان پلکانی است. هر قدم، مقدمهای برای قدم بعد است و هر لایه از معارف، متناسب با ظرفیت مخاطب ارائه میشود. بنابراین، مومنان در مراتب مختلف نباید نسبت به یکدیگر انکار داشته باشند.»
مدیر مرکز الحضارة لبنان، با استناد به کتاب «الإيمان والكفر» در اصول کافی نشان داد که این نگاه، مکتب امامیه را از دیگر مکاتب متمایز میکند. در این نگاه، تکثر فهمها به معنای نسبیگرایی نیست، بلکه نشاندهنده عمق و گستردگی حقیقت دین است.
بخش دوم: روشهای دعوت به دین نیز متنوع است
موسس موسسه البیان للتواصل و التاصیل، در ادامه، به اصل دوم اشاره کرد«روشهای دعوت به دین نیز متنوع و متناسب با مخاطب است.»
عضو هيئت علمي پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، با اشاره به آیه معروف «اُدْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ» (نحل:۱۲۵) توضیح داد که این آیه سه روش کلی را بیان میکند:
۱. دعوت به حکمت: برای کسانی که آمادگی فهم برهانی و عقلی را دارند.
۲. موعظه حسنه: برای کسانی که موانع روانی-اخلاقی دارند و نیاز به تهذيب نفس دارند.
۳. جدال احسن: برای کسانی که دارای شبهات فکری هستند و باید در چارچوب مبانی خودشان قانع شوند.
استادمحمدتقی سبحانی تأکید کرد که این سه روش، سه محتوای جداگانه نیستند، بلکه سه مسیر مختلف برای رساندن یک حقیقت واحد هستند. این تنوع روشی، خود مؤید آن است که حقیقت دین دارای مراتبی است که باید با زبان مناسب به مخاطب منتقل شود.
بخش سوم: پیشینه تاریخی رویکرد تبیینی در تفکر اصحاب ائمه(علیهم السلام)
این بخش، هسته مرکزی سخنرانی استادمحمدتقی سبحانی بود. وی با نشان دادن سابقه تاریخی رویکرد تبیینی، اثبات کرد که این نگاه، امری نوظهور و ساختگی نیست، بلکه ریشه در سنّت علمی اصحاب ائمه(علیهم السلام) دارد.
ایشان، به اختلافنظرهای اصحاب بزرگی مانند هشام بن حکم، زراره بن اعین، جابر بن یزید جُعفی و دیگران اشاره کرد و نشان داد که این اختلافها ناشی از تنوع لایههای مفهومی امامت بوده است. برای نمونه:
- تفسیر اول (سطحیتر):امامت به معنای «ریاست عامه برای اجرای دین». در این نگاه، دین کامل شده و امام فقط مجری است.
- تفسیر دوم (عمیقتر):امامت «جزء ذاتبخش دین و لازمه فهم قرآن». در این نگاه، بدون امام، شناخت حقیقی دین ممکن نیست.
- تفسیر سوم (عمیقترین):امامت «حقیقتی تکوینی و محور نظام آفرینش». در این نگاه، ولایت، اساس هستی است و کل عالم بر محور آن تدبیر میشود.
رییس پژوهشکده کلام اهل بیت(علیهم السلام)،با تأکید بر یک نکته مهم تاریخی گفت:
«اهلبیت(علیهم السلام) همه این تفسیرهای مختلف را – که هر کدام مبتنی بر بخشی از آیات و روایات بود – تأیید کردند. این نشان میدهد که امامت یک حقیقت چندلایه و چندمرتبهای است که در منابع ما به تمامی این وجوه اشاره شده است. اختلاف اصحاب، اختلاف در لایههای حقیقت بود، نه اختلاف در اصل آن.»
بخش چهارم: تمایز روششناختی «امامت تبیینی» و «امامت تطبیقی»
استاد محمدتقی سبحانی سپس به تمایز دو رویکرد «تبیینی» و «تطبیقی» پرداخت و توضیح داد که این دو، به لحاظ موضوعی قابل تفکیک مطلق نیستند. زیرا هر پرسش تطبیقی (مثلاً در بحث عصمت یا علم امام) بهسرعت به مباحث تبیینی (حقیقت عصمت یا ماهیت علم امام) گره میخورد.
تمایز اصلی، در روش است:
- رویکرد تبیینی:
- هدف:کشف نظاممند حقایق امامت از دل منابع دینی.
- روش:تفقه در منابع (کتاب، سنت، عقل) با روششناسی ویژه و استنباط لایههای مختلف معارف.
- مخاطب:در درجه اول، خود جامعه شیعه برای تعمیق معرفت.
- رویکرد تطبیقی:
- هدف:دفاع از آموزههای امامت در برابر دیگران و رد شبهات.
- روش:جدال احسن، مناظره و استدلالورزی بر اساس مبانی طرف مقابل.
- مخاطب:معارضان و کسانی که در اصل امامت تردید دارند.
مدیرعامل موسسه معارف اهل بیت علیهم السلام هشدار داد:
«ضعف در بنیانهای تبیینی، موجب آسیب در مناظرات تطبیقی میشود. ممکن است مدافع شیعه، ناخواسته به دفاع از دیدگاهی بپردازد که با عمق معارف اهلبیت(علیهم السلام) ناسازگار است. ما در تاریخ شاهد بودهایم که گاه در نقد وهابیت، چیزهایی گفته شده که خود اهلبیت(علیهم السلام) آن را تأیید کردهاند!»
بخش پنجم: ضرورت فوری تأسیس دانش «امامت تبیینی» با روششناسی ویژه
در بخش پایانی، استادمحمدتقی سبحانی بر ضرورت تأسیس رسمی دانش «امامت تبیینی» در حوزههای علمیه تأکید کرد و آن را پیشنیاز هر گونه کار تطبیقی موفق دانست.
وی خاطرنشان ساخت که روششناسی موجود در اصول فقه و رجال که برای استنباط احکام فقهی طراحی شده، برای استخراج معارف عمیق و چندلایه امامت کافی نیست.
این دانش جدید نیازمند توسعه در چند محور است:
۱. روششناسی اعتبارسنجی ویژه: برای روایات اعتقادی که با روایات فقهی متفاوت است.
۲. ابزارهای فهم پیچیدهتر: که بتواند لایههای مختلف معارف را از دل متون استخراج کند و تنها به ظواهر الفاظ اکتفا نکند.
۳. مطالعه عمیق سیره و تاریخ عصر ائمه(علیهم السلام): برای فهم صحیح مقاصد روایات، شرایط صدور آنها و تشخیص تقیه هدایتی از تقیه خوفی.
۴. توجه به «کنش گفتاری» ائمه(علیهم السلام): اینکه هر روایت در چه مقامی صادر شده (تبیین حقیقت، دفع شبهه، تربیت نفوس).
ریاست بنیاد بین المللی امامت در جمعبندی هشدار داد:
تا «امامت تبیینی» را به عنوان یک دانش پایهای تقویت نکنیم، هم در دفاع از باورهای خود دچار مشکل خواهیم شد و هم در هدایت نسل جوان. امروز با سلاحهای روششناختی کهنه (مثل روشهای ۵۰۰ سال قبل) نمیتوان با چالشهای پیچیده عقیدتی روبهرو شد. جوان امروز در دانشگاه یا هیئت، سوالاتی میپرسد که پاسخ آن فقط در لایههای عمیق معارف امامت یافت میشود. باید هم در میدان تبیین و هم در میدان تطبیق، روشهای نو و کارآمد طراحی کنیم.»
نتیجهگیری: بازخوانی یک سنت کهن برای پاسخ به نیازهای امروز
سخنرانی استادمحمدتقی سبحانی در مجموع، امامت تبیینی را نه به عنوان یک گرایش نوظهور، بلکه به مثابه بازخوانی یک سنت کهن و ریشهدار در مکتب اهلبیت(علیهم السلام) معرفی کرد. پیام اصلی این بود که برای عبور از اختلافهای تاریخی داخلی و نیز برای مواجهه عقلانی و اثرگذار با دنیای امروز، باید از تقلیل امامت به یک مفهوم یکبعدی و صرفاً سیاسی-اجتماعی اجتناب کرد.
تنها راه جلوگیری از انحراف در مسیر تطبیق و دفاع، استوار ساختن آن بر پایههای محکم تبیینی است. این امر مستلزم تدوین روششناسی ویژه، تربیت محققان آشنا با سیره و تاریخ، و در نهایت، تأسیس رسمی این دانش در ساختار آموزشی حوزههای علمیه است.
