یازدهمین پیشنشست از سلسله نشستهای تخصصی همایش ملی «فقه و اخلاق» با عنوان «به سوی همگرایی فقه و اخلاق» برگزار شد
یازدهمین پیشنشست از سلسله نشستهای تخصصی همایش ملی «فقه و اخلاق» عصر روز سهشنبه، دوم دیماه ۱۴۰۴، با عنوان «به سوی همگرایی فقه و اخلاق» و با ارائه حجتالاسلام والمسلمین دکتر محمدتقی سبحانی در سالن جلسات پژوهشگاه قرآن و حدیت قم برگزار شد.
این جلسه که به صورت حضوری و پخش زنده اینترنتی در دسترس علاقهمندان قرار داشت، با دبیری علمی حجتالاسلام دکتر سیدمحمدباقر میرصانع، استادیار گروه اخلاق نظری پژوهشگاه، همراه بود. محور اصلی بحث، واکاوی تاریخی نسبت فقه و اخلاق و تبیین ضرورت همگرایی این دو دانش برای پاسخگویی به نیازهای کنونی جامعه اسلامی بود.
تاریخچه یک جدایی: فقه اسلامی در برابر اخلاق یونانی
استاد سبحانی در آغاز سخنان خود با تقسیمبندی «سلوک عملی» در سنت اسلامی به چهار جریان «فقهی»، «اخلاقی»، «عرفانی» و «نیایشی»، به ریشههای متفاوت تاریخی این سلوکها اشاره کرد. وی توضیح داد: «سلوک فقهی، ریشه در سنت اصیل اسلامی دارد. اما سلوک اخلاقی به معنای دانشی ساختاریافته، ریشه در فرهنگ یونان دارد و از طریق ترجمه آثار وارد جهان اسلام شد. سلوک عرفانی نیز عمدتاً ریشه در سنتهای شرقی دارد.» به گفته وی، این تفاوت در خاستگاه، باعث شد این حوزهها از ابتدا به صورت دانشهایی مجزا و بدون ارتباط ارگانیک شکل بگیرند.
تفاوتهای بنیادین: از موضوع تا غایت
عضو هیئتعلمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پنج محور کلیدی برای تفاوت فقه و اخلاق برشمرد:
۱. موضوع: موضوع فقه، «فعل و رفتار» (اعم از جوارحی و جوانحی) است، در حالی که موضوع اخلاق کلاسیک، «ملکات و صفات نفسانی» است.
۲. احکام: احکام فقهی حول محور »وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه» میچرخد، اما احکام اخلاقی ناظر به «فضیلت و رذیلت» یا «خوب و بد» است.
۳. روششناسی و منابع معرفت: فقه به طور عمده بر منابع وحیانی (کتاب و سنت) تکیه دارد و احکام را امری تعبدی میداند. در مقابل، اخلاق (در سنت یونانی-اسلامی) بیشتر بر عقل، وجدان اخلاقی و تجربه بشری استوار است.
۴. غایت و هدف: غایت فقه، تحقق «بندگی و اطاعت» از خداوند و ایجاد انصال به ذات الهی است. در حالی که غایت اخلاق، «تزکیه نفس، تخلیه از رذایل و تحلیه به فضایل» است.
۵. ضمانت اجرا: ضمانت اجرای احکام فقهی، عصیان و طاعت در چارچوب دین است، اما ضمانت اجرای احکام اخلاقی عمدتاً درونی و وجدانی است.
تلاشهای ناکام تاریخی برای همگرایی
رئیس قطب تعمیق ایمان دینی و مقابله با باورهای انحراف، با اشاره به تلاشهای اندیشمندانی مانند امام محمد غزالی در «احیاء علوم الدین»، فیض کاشانی و ملامهدی نراقی در «جامع السعادات» برای ایجاد پیوند بین فقه و اخلاق، این کوششها را ناکافی ارزیابی کرد. وی تصریح نمود: «این تلاشها نه در سطح مبانی و مبادی و نه در سطح نتایج و آثار، نتوانستهاند پیوند ریشهای و همگرایی کاملی بین این دو دانش ایجاد کنند. حداکثر به یک تلفیق سطحی یا تفکیک حوزههای عمل رسیدهاند.» به عنوان مثال، غزالی برای حل این مسئله، به تصوف پناه برد و فقه و اخلاق را ذیل چتر عرفان تعریف کرد.
پیامدهای بحرانزای جدایی در دوران معاصر
مدیر عامل موسسه معارف اهل بیت، فقدان همگرایی را منشأ بحرانهای عملی در دوران معاصر دانست. «ما امروز به دلیل این گسست، نمیتوانیم یک مدل عملیاتی منسجم برای سبک زندگی اسلامی ارائه دهیم. یک فرد متدین در عمل میان توصیههای فقهی و دستورالعملهای اخلاقی سرگردان میماند، زیرا این دو پشتوانه دانشی هماهنگ و یکپارچهای ندارند.» وی افزود که این مسئله در موضوعاتی مانند ثروت، توکل و بسیاری از مفاهیم دیگر خود را نشان میدهد، به طوری که گاه برداشتهای به ظاهر متعارضی از سنت اسلامی ارائه میشود.
راهحل پیشنهادی: بازسازی در یک طبقهبندی دانشی نوین
مسئول انجمن علمی کلام اسلامی، در جمعبندی خود تأکید کرد که راه حل، نه نادیده گرفتن تمایزات و نه اصرار بر جدایی مطلق، بلکه «بازسازی ارگانیک» این دو دانش در ذیل یک «نظام طبقهبندی دانشی نوین» است. وی اظهار داشت: «ما نیازمند نوسازی دانشهای اسلامی در یک چارچوب هماهنگ هستیم. در این چارچوب، فقه و اخلاق میتوانند به عنوان دو دانش مکمل و عمیقاً مرتبط تعریف شوند که از مبانی معرفتشناختی و روششناختی مشترک برخوردارند و به یک غایت واحد یعنی تکامل انسان در مسیر بندگی میاندیشند.»
وی این ایده را نه یک بازگشت به گذشته، بلکه حرکتی به جلو برای پاسخگویی به نیازهای پیچیده دنیای امروز دانست.
پرسش و پاسخ و جمعبندی نهایی
در بخش پایانی نشست، حاضران و کاربران آنلاین به طرح پرسشهایی درباره امکان عملیاتیسازی این همگرایی، نسبت کلام با اخلاق، و ماهیت اعتباری تفکیک علوم پرداختند. دکتر سبحانی در پاسخ، بر ضرورت تبدیل این بحث به یک «پروژه پژوهشی جدی» تأکید کرد و نقش مراکزی مانند پژوهشگاه قرآن و حدیث و پژوهشکده اخلاق و روانشناسی را در پیشبرد آن کلیدی خواند.
دبیر علمی جلسه نیز با جمعبندی مباحث، بر اهمیت این گفتوگو برای خروج از وضعیت فعلی و ارائه الگوهای منسجم دینداری در عصر حاضر تأکید نمود.
این سلسله نشستها در راستای پروژه پژوهشی «تناسبات اخلاق و فقه» برگزار میشود و قرار است میزبان دیدگاههای مختلف اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی باشد.
