مدل تأثیر عناصر تاریخی بر تبیین اصل امامت
نویسندگان: سید مصطفی مطهری و محمدتقی سنجانی
منتشرشده در: فصلنامه امامت پژوهی، سال سوم، شماره ۱۱، پاییز ۱۳۹۲، صفحات ۱۱۵ تا ۱۶۲
موضوع اصلی مقاله
این مقاله به بررسی نقش عوامل تاریخی (سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) در شکل گیری و تکامل آموزه امامت در اندیشه شیعه می‌پردازد. هدف اصلی، ارائه مدلی است که نشان می‌دهد چگونه تعامل این عناصر در چهار دوره تاریخی، تبیین امامت را از بیان اجمالی به تفصیلی سوق داده است. نویسندگان با نقد دیدگاههای تقلیل گرایانه که امامت را صرفاً محصول شرایط تاریخی می‌دانند، بر ریشه های قرآنی و روایی این آموزه تأکید می‌کنند.
ساختار و محتوای مقاله
۱. درآمد:
- نقد رویکردهای غربی و برخی اندیشمندان مسلمان که امامت را فاقد پشتوانه متنی (کتاب و سنت) می‌دانند.
- طرح پرسش اصلی: چگونه عناصر تاریخی در تبیین اجمالی و تفصیلی امامت تأثیرگذار بودهاند؟
۲. تعریف عناصر تاریخی:
- تقسیم عناصر به چهار دسته:
- سیاسی:
- خفقان حکومتهای اموی و عباسی (مانند سرکوب شیعیان و محدودیتهای تبلیغی).
- جنبشهای معارض (قیام امام حسین، قیام زید بن علی).
- تبلیغات ضدعلوی (مانند جعل حدیث و تحریف مفاهیم).
- فرهنگی:
- روحیه پرسشگری و نقش فرهیختگان (مانند هشام بن حکم و محمد بن مسلم).
- ترجمه متون فلسفی و مواجهه با اندیشه‌های بیگانه (مانند آثار مانوی و زرتشتی).
- اجتماعی:
- گسترش جوامع شیعه در مناطق دورافتاده (قم، ری، نیشابور).
- تشکیل سازمان وکالت و ارتباط غیرمستقیم با امامان.
- اقتصادی:
- نقش مالیاتهای شرعی (خمس و زکات) در تقویت نهادهای شیعی.
- حمایت اقتصادی از سادات و شیعیان نیازمند.
- سیاسی:
۳. تحلیل چهار دوره تاریخی:
- دوره نخست (پیامبر تا امام سجاد):
- تأکید بر مفاهیم اجمالی مانند «وصایت» و «خلیفه» بدون شرح تفصیلی.
- محدودیتهای ناشی از خفقان سیاسی و ناآگاهی عمومی.
- نمونه‌ها: خطبه حضرت زهرا(س)، وصیتنامه امام علی(ع) به مالک اشتر.
- دوره صادقین (امام باقر و امام صادق):
- شکوفایی علمی با استفاده از فضای نسبی آزادی سیاسی.
- تبیین تفصیلی صفات امام (علم الهی، عصمت، نص).
- نمونه‌ها: مناظرات هشام بن حکم، روایات «مدينة العلم».
- دوره تثبیت (امام کاظم تا امام رضا):
- پاسخ به شبهات (مانند امامت امام خردسال).
- تأکید بر نقش امام در نظام آفرینش (خطبه امام رضا در نیشابور).
- نمونه‌ها: مناظره امام رضا با علمای ادیان در مأمون.
- دوره تدوام (امام جواد تا آغاز غیبت):
- آمادهسازی جامعه شیعه برای عصر غیبت با تأکید بر سازمان وکالت.
- تبیین غیبت امام دوازدهم و ویژگیهای دوران غیبت.
- نمونه‌ها: زیارت جامعه کبیره، توقیعات امام عصر(عج).
۴. نتایج:
- همسویی عناصر تاریخی در دوره صادقین، اوج تبیین امامت را رقم زد.
- در دورههای بعدی، تمرکز بر تصحیح اندیشه‌ها و آمادهسازی برای غیبت بود.
- آموزه امامت، علیرغم تأثیرپذیری از شرایط تاریخی، همواره بر پایه قرآن و سنت استوار بوده است.
روششناسی مقاله
- منابع اصلی:
- قرآن، نهج‌البلاغه، احادیث اهل بیت از منابعی مانند الکافی، بصائر الدرجات و تحف العقول.
- متون تاریخی (تاریخ طبری، الاغانی، مروج الذهب).
- آثار کلامی (اعتقادات صدوق، احتجاج طبرسی).
- روش تحقیق:
- تحلیل تاریخی-تطبیقی با تمرکز بر تعامل عناصر تاریخی و متون دینی.
- استفاده از رویکرد «توصیفی-تبیینی» برای نشان دادن فرآیند تحول آموزه امامت.
نکات برجسته و نوآوری‌ها
۱. ارائه مدل چهاردورهای:
- ترسیم تأثیر متقابل عناصر تاریخی بر تبیین تدریجی امامت.
- نشان دادن پیوند بین تحولات سیاسی-اجتماعی و رشد معرفتی شیعه.
۲. تکیه بر منابع دستاول شیعی:
- استفاده گسترده از احادیث ائمه و کتب رجالی (رجال کشی، فهرست نجاشی).
۳. پاسخ به شبهات تاریخی:
- بررسی ادعاهای جعلی (مانند وصیت نامه‌های جعلی) و تبیین علل انحرافات.
۴. تبیین نقش سازمان وکالت:
- تحلیل جایگاه نهاد وکالت در حفظ انسجام شیعه در دوران غیبت.
انتقادات و محدودیتها
۱. پیچیدگی تحلیلها:
- برخی بخشهای مقاله به دلیل استفاده از اصطلاحات تخصصی کلامی، برای خوانندگان غیرمتخصص دشوار است.
۲. عدم بررسی تطبیقی:
- مقایسه نشدن مدل ارائه شده با دیدگاههای اهل سنت یا مکاتب دیگر.
۳. کمرنگی نقش زنان:
- عدم اشاره به تأثیر زنان شیعه (مانند حضرت معصومه) در گسترش معارف امامت.
۴. تکیه بر منابع شیعی:
- نقد نشدن برخی روایات ضعیف یا اختلافی در منابع حدیثی.
جمعبندی و اهمیت مقاله
این مقاله با ترکیب روشمند تاریخ و کلام، الگویی نوین برای تحلیل آموزههای شیعی ارائه می‌دهد. مدل چهاردورهای آن نه تنها برای مطالعات امامت پژوهی مفید است، بلکه می‌تواند الهام بخش پژوهشهای مشابه در دیگر حوزه‌های اعتقادی باشد. همچنین، تأکید مقاله بر تعامل دین و تاریخ، پاسخی علمی به شبهات درباره «تاریخمندی» عقاید شیعه است.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
