معرفی مفصل مقاله: میزگرد نقد و بررسی دانشنامه جهان اسلام
این مقاله در شماره ۱۳ مجله «کتابهای اسلامی: آرشیو و نسخه پژوهی» (تابستان ۱۳۸۲) منتشر شده و گزارشی است از یک جلسه نقد تخصصی درباره «دانشنامه جهان اسلام»، یکی از پروژه های بزرگ فرهنگی-علمی ایران در حوزه مطالعات اسلامی. این میزگرد با حضور چهره‌های شاخص حوزوی، دانشگاهی، و مسئولان مرتبط با دانشنامه در «خانه پژوهش قم» برگزار شد و هدف آن، واکاوی نقاط قوت و ضعف این اثر مرجع و ارائه راهکارهایی برای ارتقای کیفی آن بود.
شرکت کنندگان و نقش آنها در میزگرد
۱. دکتر غلامعلی حداد عادل (مدیرعامل دانشنامه جهان اسلام):
- توضیح تاریخچه تأسیس دانشنامه و چالشهای اولیه (مانند موازی کاری با «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی»).
- تأکید بر لزوم رعایت استانداردهای دایرةالمعارف نویسی و پذیرش نقدپذیری به عنوان نشانه بلوغ علمی.
- اشاره به حجم بالای زحمات پژوهشگران و دشواری تولید سالانه هزار صفحه محتوای علمی.
۲. حسن طارمی راد (معاون علمی دانشنامه):
- تشریح فرآیند ویرایش و ساختاردهی مقالات، از جمله تقسیم موضوعی به ۱۰ گروه اصلی (تاریخ، فقه، فلسفه، ادبیات، و…).
- دفاع از رویکرد دانشنامه در استفاده از منابع دستاول و توضیح دلایل برخی کاستیها.
۳. محمود حقیقی (مدیر بخش کتابشناسی و ویرایش استنادی):
- پاسخ به انتقادات درباره تکرار مشخصات منابع و توضیح ضرورت رعایت اصول کتابشناختی.
- تأکید بر هدف دانشنامه در ارائه فهرست منابع کاربردی (نه کامل) برای پژوهشگران.
۴. محمد اسفندیاری (ناقد و پژوهشگر):
- نقد عنوان «جهان اسلام» به دلیل ابهام در مفهوم و پیشنهاد جایگزینی عنوانی مانند «دانشنامه تمدن اسلامی»
- اشاره به موازی کاری بین دانشنامه جهان اسلام و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و لزوم هماهنگی بین این دو پروژه.
۵. محمدتقی سبحانی (ناقد حوزوی):
- بررسی مداخل کلامی و فلسفی (مانند «تشبیه و تنزیه») و انتقاد از بی توجهی به آرای متأخران (مانند قاضی سعید قمی).
- تأکید بر لزوم روزآمدسازی محتوا و استفاده از پژوهشهای معاصر در حوزه‌های فقه و کلام.
محورهای اصلی نقد و بررسی
۱. نقدهای ساختاری و محتوایی
- مداخل ناکامل یا مغفول:
- مثالها:
- «تاریخ قرآن»: عدم پرداخت به تاریخنگاری قرآن و غفلت از آثار محققانی مانند زنجانی.
- «تعقل» و «تفکر»: حذف این مفاهیم کلیدی با وجود ارتباط آنها با مباحث کلامی و فلسفی.
- «بازار و تجارت»: اختصار غیرمنطقی درحالیکه این مفاهیم نقش محوری در تمدن اسلامی دارند.
- مثالها:
- اشکالات در ارجاعات و منابع:
- استفاده نکردن از منابع دستاول (مانند کتاب «التقوی» صاحب بن عباد در مدخل «بافقی»).
- خطاهای نامگذاری (مثلاً ذکر «الدوار فی مولد النبی المختار» به جای عنوان صحیح «النهوار فی مولد النبی المختار»).
- تکرار غیرضروری مشخصات منابع پرکاربرد (مانند «بحارالانوار») بدون استفاده از اختصارات استاندارد.
- ضعف در پوشش پژوهشهای معاصر:
- بیتوجهی به تحقیقات جدید در حوزه‌هایی مانند تصوف، فقه تطبیقی، و مطالعات قرآنی.
- مثال: عدم استناد به مقاله محمدجواد بلاغی درباره «تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(علیه السلام)».
۲. چالشهای فنی و ویرایشی
- عدم انسجام سبک نگارش:
- تفاوت فاحش در حجم و عمق مداخل مرتبط (مثلاً تفصیل مقاله «تصوف» در مقابل اختصار مقاله «امام باقر(علیه السلام)»).
- استفاده از عبارات محاورهای یا نامأنوس در متنی که باید علمی و یکدست باشد.
- خطاهای زبانی و علمی:
- اشتباهات در ضبط اسامی کتابها و نویسندگان (مانند «یحضره الفقیه» به جای «من لا یحضره الفقیه»).
- نقل قولهای نادرست از منابع یا عدم ارجاع به چاپهای معتبر (مانند چاپ مرحوم شعرانی از «مجمع البیان»).
۳. نقدهای کلی به رویکرد دانشنامه
- ابهام در عنوان «جهان اسلام»:
- این عنوان بیشتر بر جغرافیای سیاسی دلالت دارد، درحالیکه دانشنامه به موضوعات فرهنگی، فکری، و تمدنی اسلام می‌پردازد.
- پیشنهاد: تغییر عنوان به «دانشنامه تمدن اسلامی» یا «دانشنامه فرهنگ و اندیشه اسلامی».
- موازی کاری با «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی»:
- عدم هماهنگی بین دو پروژه در انتخاب مداخل و منابع، که منجر به دوباره کاری و اتلاف منابع شده است.
- نیاز به تعریف نقشه راه مشترک برای پوشش کاملتر موضوعات.
پیشنهادهای کلیدی برای بهبود دانشنامه
۱. اصلاح فرآیند مدخل گزینی:
- تشکیل کمیته‌های تخصصی برای اولویت بندی مداخل بر اساس نیازهای پژوهشی معاصر.
- افزودن مداخل کلیدی مانند «تعقل»، «تاریخنگاری قرآن»، و «جریانهای فکری معاصر»
۲. بهینهسازی سیستم ارجاعات:
- ایجاد لیست اختصاری برای منابع پرتکرار (مانند «بحارالانوار» یا «الغدیر») در ابتدای هر جلد.
- استفاده از استانداردهای بین المللی مانند «شیکاگو» برای یک‌دستی ارجاعات.
۳. همکاری با پژوهشگران حوزه و دانشگاه:
- دعوت از اساتید جوان و متخصصان بین رشته‌ای برای مشارکت در نگارش مداخل.
- برگزاری کارگاه‌های ویرایش و دایرةالمعارف نویسی برای ارتقای کیفیت مقالات.
۴. توجه به پژوهشهای روزآمد:
- بازنگری مداخل قدیمی با استفاده از آخرین تحقیقات در حوزه‌های کلام، فقه، و تاریخ اسلام.
- افزودن بخش «پیشنهاد برای مطالعه بیشتر» به انتهای هر مقاله.
۵. شفافسازی عنوان و اهداف:
- بازتعریف دامنه کار دانشنامه در چارچوب «تمدن اسلامی» به جای «جهان اسلام».
- انتشار بیانیه مأموریت (Mission Statement) برای روشن شدن خط مشی دانشنامه.
اهمیت و تأثیر این میزگرد
- الگویی برای نقد سازنده:
این جلسه نشان داد که نهادهای علمی ایران به تدریج به سمت پذیرش نقد سیستماتیک و شفاف حرکت میکنند. مشارکت چهره‌های حوزوی و دانشگاهی در کنار مسئولان دانشنامه، الگویی برای تعامل سازنده بین نهادهای علمی است. - تأثیر بر پروژه‌های آینده:
انتقادات مطرح شده (مانند لزوم استانداردسازی و پرهیز از موازیکاری) میتواند به بهبود پروژه‌های مشابه مانند «دانشنامه ایرانیکا» یا «دایرةالمعارف تشیع» کمک کند. - ارتقای جایگاه دانشنامه‌های ایرانی:
توجه به این نقدها و اجرای پیشنهادها، دانشنامه جهان اسلام را به منبعی معتبر در سطح بین المللی تبدیل خواهد کرد و جایگاه ایران را در مطالعات اسلامی تقویت می‌کند.
منبع و دسترسی
- عنوان کامل مقاله: «میزگرد نقد و بررسی دانشنامه جهان اسلام» (به بهانه انتشار هفتمین جلد).
- نشانی دسترسی: پایگاه مجلات تخصصی نور.
- تاریخ انتشار: تابستان ۱۳۸۲.
این مقاله نه تنها مروری انتقادی بر یک پروژه بزرگ فرهنگی است، بلکه نقشه راهی برای توسعه دانشنامه‌نویسی در ایران محسوب می‌شود. مطالعه آن به پژوهشگران، دانشجویان، و علاقه‌مندان به مطالعات اسلامی توصیه می‌گردد.
