عنوان مقاله: شهیدین در کشاکش دو جریان کلامی مدرسه حله
پدیدآورنده: محمدتقی سبحانی
منبع: فصلنامه علمی-پژوهشی (نقد و نظر،دوره 14، شماره 56 – شماره پیاپی 56،دی 1388،صص 183-213)
زمینه و هدف مقاله:
این مقاله به بررسی تفاوتهای کلامی دو شخصیت برجستۀ شیعه، شهید اول (محمد بن مکی عاملی) و شهید ثانی (زین الدین عاملی)، در چارچوب مکتب کلامی مدرسۀ حله می‌پردازد. هدف اصلی مقاله، آشکارسازی اختلافات فکری این دو عالم در حوزۀ کلام و تحلیل ریشه‌های این واگرایی در بستر تاریخی مدرسۀ حله است.
محتوای مقاله:
مقاله با تأکید بر جایگاه شهیدین در تاریخ فقه شیعه آغاز می‌شود و نشان می‌دهد که با وجود شهرت آنها در فقه، ابعاد کلامی اندیشۀ آنها کمتر مورد توجه قرار گرفته است. نویسنده با بررسی میراث کلامی مدرسۀ حله، دو جریان فکری اصلی را شناسایی می‌کند:
- جریان کلامی عقلگرا(متأثر از خواجه نصیرالدین طوسی و ابن میثم بحرانی) که شهید اول به آن تعلق داشت.
- جریان منتقد کلام رایج(متأثر از سید بن طاووس و محدثان قم) که شهید ثانی به مرور به آن گرایش یافت.
دیدگاههای کلیدی:
- شهید اول:
- وفادار به مکتب کلامی حله و پیرو روشهای عقلی متکلمانی مانند خواجه نصیرالدین طوسی.
- آثار کلامی او مانند «اللمعة الدمشقیة» نشاندهندۀ تعامل با فلسفه و دفاع از مبانی کلامی سنتی است.
- شاگردانی مانند مقداد سیوری را پرورش داد که میراث کلامی حله را تداوم بخشیدند.
- شهید ثانی:
- ابتدا تحت تأثیر مکتب حله بود، اما بهتدریج از کلام رسمی فاصله گرفت.
- با نقد روشهای متکلمان، بر «فطرت» و «تبیهات شرعی» به جای استدلالهای پیچیدۀ کلامی تأکید کرد.
- در آثار متأخر مانند «منیة المرید» و «الاقتصاد والارشاد»، روش کلامی را پرخطا و غیرضروری دانست و به رویکرد سید بن طاووس نزدیک شد.
مباحث محوری:
- تاریخچۀ مدرسۀ حله:
- نقش مدرسۀ حله در تلفیق کلام با فلسفه و گسترش علوم عقلی در قرون ۶ تا ۸ هجری.
- تقابل دو جریان فکری در حله: عقلگرایان (خواجه نصیرالدین طوسی) و منتقدان کلام (سید بن طاووس).
- ریشه‌های اختلاف شهیدین:
- شهید اول: وارث سنت کلامی-فلسفی حله و مدافع استدلالهای منطقی.
- شهید ثانی: منتقد پیچیدگی های کلام و معتقد به ساده سازی معارف دینی از طریق فطرت و نص.
- نقش عوامل تاریخی:
- تأثیر فروپاشی دولت آل بویه و مهاجرت عالمان به حله.
- تعاملات علمی شهید ثانی با عالمان اهل سنت در مصر و شام، که به بازنگری در روشهای کلامی انجامید.
نتیجه گیری مقاله:
مقاله نشان می‌دهد که اختلافات کلامی شهیدین، بازتابی از تنشهای درونی مدرسۀ حله میان دو جریان عقلگرا و نصگراست. شهید اول به عنوان حافظ سنت کلامی حله، و شهید ثانی به عنوان منتقد آن، نمایندۀ دو مسیر متفاوت در تاریخ اندیشۀ شیعه هستند. این تفاوتها نه تنها بر آثار کلامی، بلکه بر جهت گیری های فقهی و تربیت شاگردان آنها نیز تأثیر گذاشت.
اهمیت مقاله:
این پژوهش با روشن کردن زوایای پنهان شخصیت کلامی شهیدین، گامی مهم در بازخوانی تاریخ تفکر شیعه محسوب می‌شود و برای محققان حوزۀ کلام، فقه و تاریخ اندیشۀ اسلامی منبعی ارزشمند است.
برای دریافت متن کامل مقاله اینجا کلیک کنید
